Παραπληροφόρηση στα σύνορα του πολέμου

Βόμβες έπεφταν στην Ουκρανία, πιθανότατα στην Οδησσό, η οποία απέχει λιγότερο από διακόσια χιλιόμετρα από το Κισινάου. Για την Ουκρανία, αυτές οι βόμβες σηματοδοτούσαν την έναρξη του πολέμου. Για τη Μολδαβία, εκτός από την τεράστια εισροή προσφύγων και την ανησυχία για το εμπόριο και την οικονομία, οι εκρήξεις αυτές σηματοδοτούσαν μια αλλαγή στο περιβάλλον της ενημέρωσης και τα αφηγήματα παραπληροφόρησης.

Αρκετές ώρες αργότερα, πολλοί νεαροί άνδρες έλαβαν γραπτό μήνυμα που ανήγγελλε γενική επιστράτευση στη Μολδαβία· άνδρες ηλικίας 18 έως 50 ετών καλούνταν να καταταγούν στον στρατό. Αυτή ήταν η πρώτη «χειροβομβίδα» που έπεσε στο μέτωπο της παραπληροφόρησης στη Μολδαβία. Πολύ γρήγορα η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι το μήνυμα ήταν ψευδές και ότι θα ξεκινήσει έρευνα προκειμένου να εντοπιστούν οι υπεύθυνοι για τη διάδοσή του.

Οι πρώτες ημέρες κάλυψης από τα μέσα ενημέρωσης

Φιλορωσικά μέσα ενημέρωσης και μολδαβικοί τηλεοπτικοί σταθμοί που αναμεταδίδουν ρωσικά προγράμματα —RTR Moldova, NTV Moldova, Primul în Moldova (αναμεταδίδει το Первый Канал), Accent TV— σταμάτησαν να μεταδίδουν ειδησεογραφικά δελτία και εκπομπές λόγου που παράγονται στη Ρωσία. Στη θέση αυτών των προγραμμάτων προβάλλονταν ταινίες ή παλαιότερες εκπομπές.

Δεν έγινε καμία επίσημη ανακοίνωση, αλλά εμπειρογνώμονες του Independent Journalism Centre (Κέντρο Ανεξάρτητης Δημοσιογραφίας), μίας από τις σημαντικότερες ΜΚΟ της χώρας στον τομέα των μέσων ενημέρωσης, υποστηρίζουν ότι η ενέργεια αυτή έγινε βάσει της απόφασης του Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης με σκοπό τον έλεγχο προγραμμάτων των συγκεκριμένων τηλεοπτικών σταθμών ως απάντηση στην ουκρανική κρίση.

Αργότερα, οι φιλορωσικοί τηλεοπτικοί σταθμοί ιδιοκτησίας των Σοσιαλιστών —Primul în Moldova, Accent TV και NTV Moldova— εξακολούθησαν να αντικαθιστούν τα ειδησεογραφικά δελτία και τις εκπομπές λόγου από τη Μόσχα, αλλά ταυτόχρονα δεν ενημέρωναν το κοινό τους σχετικά με τα γεγονότα στην Ουκρανία. Σύμφωνα με ανάλυση της Mediacritica.md, η οποία διοικείται από το Independent Journalism Centre, οι σταθμοί αυτοί ασκούσαν «προπαγάνδα διά παραλείψεως, αφού η μη μετάδοση πληροφοριών για συγκεκριμένο θέμα μπορεί να στρεβλώσει, με προπαγανδιστικό τρόπο, την αντίληψη που θα διαμορφώσει σχετικά ο αποδέκτης. Η παράλειψη έχει ως αποτέλεσμα ο θεατής να σχηματίζει μονόπλευρες απόψεις και όσοι καταφεύγουν σε αυτή την τεχνική χειραγωγούν το κοινό, οδηγώντας το να σκέφτεται και να ενεργεί κατά τρόπο συμβατό με συμφέροντα που δεν είναι στην πραγματικότητα δικά του».

Αντιθέτως, τα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης ανέδειξαν τι συνέβαινε στη γειτονική χώρα, βασιζόμενα στα διεθνή μέσα ενημέρωσης και στα επίσημα δημοσιεύματα των ουκρανικών μέσων ενημέρωσης.

Ρωσικά διαδικτυακά μέσα παραπληροφόρησης, όπως το KP.md και το sputnik.md, δεν κάλυψαν καθόλου τη ρωσική εισβολή κατά τις πρώτες ώρες. Αργότερα, τα γεγονότα στην Ουκρανία περιγράφονταν σύμφωνα με το επίσημο αφήγημα του Κρεμλίνου, δηλ. ως ειδική στρατιωτική επιχείρηση.

Παραπληροφόρηση στο διαδίκτυο

Εν τω μεταξύ, εμφανίστηκαν και άλλα μηνύματα παραπληροφόρησης: «Η Μολδαβία θα εμπλακεί στον πόλεμο και θα δεχθεί επίθεση», «Δεν υπάρχει αρκετό συνάλλαγμα», «Αμερικανικά αεροσκάφη προσγειώθηκαν στο αεροδρόμιο Marculesti», «Η Ουκρανία δέχεται επίθεση από την περιοχή της Υπερδνειστερίας», «Οι διπλωματικές αποστολές στο Κισινάου θα εκκενωθούν» ήταν από τα πιο αξιοσημείωτα αφηγήματα που εντοπίστηκαν από το www.stopfals.md, ένα μέσο για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης το οποίο τελεί υπό τη διαχείριση της Asociatia Presei Independente (Ένωση Ανεξαρτήτου Τύπου).

Καθώς οι φιλορωσικοί τηλεοπτικοί σταθμοί εξακολουθούσαν να αντικαθιστούν το ειδησεογραφικό περιεχόμενο που παράγεται στη Ρωσία και να αποφεύγουν αναφορές στον πόλεμο στην Ουκρανία, όλα αυτά τα αφηγήματα διαδόθηκαν στο διαδίκτυο.

Τα κοινωνικά δίκτυα, ιδίως το Tik Tok, διαδραματίζουν τον σημαντικότερο ρόλο στη διάδοση της παραπληροφόρησης. Ένας από τους πρώτους ψευδείς ισχυρισμούς περί αθρόας εισροής προσφύγων στα σύνορα της Μολδαβίας προβλήθηκε μέσω βίντεο στο Tik Tok, το οποίο κοινοποιήθηκε πάνω από 15 000 φορές μέσα σε διάστημα μερικών ωρών. Τόσο οι μολδαβικές αρχές όσο και οι ΜΚΟ κατέρριψαν αυτή την παραπληροφόρηση.

Αντίμετρα

Στις 24 Φεβρουαρίου η κυβέρνηση εγκαινίασε ένα κανάλι Telegram με την ονομασία Prima Sursa (πρώτη πηγή), για να απευθυνθεί σε ευρύτερο κοινό και να παράσχει επίσημες πληροφορίες. Σε δύο εβδομάδες, το κανάλι απέκτησε σχεδόν 80 000 συνδρομητές. Η καταπολέμηση της παραπληροφόρησης γινόταν στον κυβερνητικό ιστότοπο, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στο κανάλι Telegram.

Δημόσιοι αξιωματούχοι, συμπεριλαμβανομένων της προέδρου, της πρωθυπουργού, των αντιπροέδρων της κυβέρνησης και των υπουργών, εμφανίζονταν συνεχώς, ενημερώνοντας για τις σχετικές εξελίξεις και τα μέτρα που λαμβάνονταν από τις αρχές.

Η Υπηρεσία Ασφάλειας και Πληροφοριών απέκλεισε εννέα διαδικτυακά μέσα, μεταξύ των οποίων το sputnik.md, επειδή διαδίδουν ρητορική μίσους και υποκινούν σε πόλεμο και βία. Την επόμενη ημέρα, το Sputnik ανακοίνωσε ότι η πρόσβαση σ’ αυτό ήταν εφικτή από τη Μολδαβία μέσω τριών άλλων διευθύνσεων· οι μολδαβικές αρχές δεν αντέδρασαν στην ανακοίνωση αυτή. Εν τω μεταξύ, εργαζόμενοι στην αίθουσα σύνταξης ειδήσεων του Radio Sputnik Moldova παραιτήθηκαν, διαμαρτυρόμενοι κατά της ειδησεογραφικής κάλυψης του σταθμού. «Δεν θέλουμε να συμμετέχουμε σε παραπληροφόρηση και χειραγώγηση. Προσπαθήσαμε να διατηρήσουμε κοινωνική και πολιτική ισορροπία στην αίθουσα σύνταξης ειδήσεων, αλλά η κατάσταση έχει επιδεινωθεί. [...] Τασσόμαστε υπέρ της ειρήνης και καταδικάζουμε κάθε στρατιωτική επίθεση που συνεπάγεται θάνατο», διαβάζουμε την επιστολή παραίτησης, που υπογράφεται από οκτώ εργαζομένους του σταθμού. Στις 2 Μαρτίου η Επιτροπή Καταστάσεων Έκτακτης Ανάγκης αποφάσισε, μεταξύ άλλων, να αναστείλει τη μετάδοση και αναμετάδοση στη Μολδαβία των περισσότερων προγραμμάτων που παράγονται σε κράτη τα οποία δεν έχουν κυρώσει την ευρωπαϊκή σύμβαση για τη διασυνοριακή τηλεόραση.

Οι φωνές που υποστηρίζουν τη στρατιωτική επίθεση του Κρεμλίνου κατά της Ουκρανίας ή επικρίνουν τις δυτικές κυρώσεις κατά της Ρωσίας είναι σχετικά αδύναμες στον μολδαβικό τομέα ενημέρωσης. Ωστόσο, σύμφωνα με δημοσκόπηση της www.watchdog.md, σχεδόν το 22 % όσων απάντησαν πιστεύουν ότι η Ρωσία έχει δίκιο σε αυτή τη σύγκρουση έναντι 38 %, που πιστεύουν ότι δίκιο έχει η Ουκρανία.

Προσφυγική κρίση

Μετά τις πρώτες ημέρες, τα αφηγήματα παραπληροφόρησης εστιάστηκαν στην προσφυγική κρίση που έπληξε άμεσα τη Μολδαβία. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, τις δύο πρώτες εβδομάδες του πολέμου σχεδόν 250 000 άτομα από την Ουκρανία διέσχισαν τα σύνορα της Μολδαβίας. Περίπου 100 000 παρέμειναν στη Μολδαβία, αναζητώντας καταφύγιο από τον πόλεμο. Σε συντονισμένη προσπάθεια και με την υποστήριξη διεθνών εταίρων, οι πολίτες και οι αρχές της Μολδαβίας ανταποκρίθηκαν εξασφαλίζοντας στους Ουκρανούς στέγη, αγαθά ή μεταφορά.

Τις τελευταίες ημέρες παρατηρείται μια τάση δυσφήμισης των προσφύγων και αποθάρρυνσης των ανθρώπων να τους παράσχουν βοήθεια. Ο δήμαρχος του Κισινάου και πρώην Σοσιαλιστής, Ιόν Τσέμπαν, δήλωσε ότι μεταξύ των Ουκρανών προσφύγων μπορεί να βρίσκονται κακοποιά στοιχεία και ότι οι Μολδαβοί θα μπορούσαν να γίνουν μάρτυρες κλοπών και ληστειών. Το stopfals.md διέψευσε βίντεο που ανέβασε στο Tik Tok Μολδαβός επηρεαστής στο οποίο ο ίδιος μιλούσε για Ουκρανούς πρόσφυγες που φέρεται να ζήτησαν αλκοόλ, τρόφιμα και βενζίνη σε πρατήριο καυσίμων στην Τσιμισλία, απειλώντας με όπλο τον ταμία. Το newsmaker.md συγκέντρωσε σειρά βίντεο μίσους που κυκλοφορούσαν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, και ιδίως στο Tik Tok.

Η πρόεδρος Μάια Σάντου δήλωσε σε ενημέρωση ότι οι αρχές εντόπισαν εκστρατεία κατά των Ουκρανών προσφύγων και ότι οι κρατικοί θεσμοί θα διεξαγάγουν σχετική έρευνα. Κάλεσε επίσης τους πολίτες να είναι πιο προσεκτικοί όταν μοιράζονται βίντεο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ωστόσο, ακόμη και μετά από αυτά, ο πρώην πρόεδρος και πρώην αρχηγός του Σοσιαλιστικού Κόμματος της Μολδαβίας, Ίγκορ Ντοντόν, δήλωσε κατά τη διάρκεια εκπομπής λόγου ότι οι Ουκρανοί πρόσφυγες που παραβιάζουν το μολδαβικό δίκαιο θα πρέπει να υποχρεώνονται να επιστρέψουν στην Ουκρανία ή να μεταβούν αλλού, στη Ρουμανία.

Προφανώς, η παραπληροφόρηση κινείται προς δύο κατευθύνσεις: από τη μια πλευρά, απεικονίζει την κατάσταση στην Ουκρανία με αφηγήματα όπως «ανακαλύφθηκαν βιολογικά εργαστήρια από Ρώσους»· και από την άλλη πλευρά, προσπαθεί να διχάσει όσο το δυνατόν περισσότερο τον τοπικό πληθυσμό και τους πρόσφυγες. Τα πιο πρόσφατα αφηγήματα που καταρρίφθηκαν από τις αρχές ισχυρίζονταν ότι οι πρόσφυγες θα λάμβαναν 15 000 λέι (περίπου 750 ευρώ) ο καθένας και ότι όλοι οι Μολδαβοί θα υποχρεώνονταν να δωρίσουν ένα ημερομίσθιό τους στους πρόσφυγες.

Ευτυχώς, ο αντίκτυπος της παραπληροφόρησης είναι μέχρι στιγμής περιορισμένος. Πολλοί Μολδαβοί δωρίζουν ανιδιοτελώς πολύ περισσότερα από ένα ημερομίσθιο. Και σύμφωνα με έρευνα της Magenta, σχεδόν τα δύο τρίτα θεωρούν ότι στην Ουκρανία διεξάγεται πόλεμος και όχι ειδική στρατιωτική επιχείρηση.